تدوین طرح حقابه زیست محیطی تالاب حله

دکتر حسین دلشب

تالاب حله تالابی است بین المللی، زیبا با آب کافی و تنوع زیستی غنی و اکوسیستم سالم که کلیه ذینفعان به ویژه جوامع محلی در حفاظت از ان مشارکت فعال داشته و در کنارهم زندگی سالم و پایداری دارند و بصورت پایدار از منابع آن برخوردار هستند
استقرار نظام هدفمند مدیریت زیست بومی با بکارگیری مدیریت بهم پیوسته منابع آب و خاک بر اساس مشارکت موثر مردم و مسئولین جهت احیاء،حفاظت و بهره برداری پایدار از تالاب  است.

طرح حق آبه زیست محیطی تالاب حله تدوین شده است. نیاز آبی ،روشها و طرحها به شرح ذیل می باشد.
تالابها با توجه به خصوصیات اکولوژیک و هیدرولوژیک برای تعیین نیاز آبی طبقه بندی می شوند . در بین روش های مختلف محاسبه نیاز آبی ، روش های جامعی که روابط اکولوژیک را مدنظر قرار می دهند از دیدگاه محیط زیستی کارایی بیشتری دارند . روش تعیین نیاز آبی در تالاب حله نیز بر اساس روش های دارای رویکرد اکولوژیک ارائه شده است .
رویکرد اکولوژیک به دلیل در نظر گرفتن جنبه های مختلف زیست محیطی از جامعیت بیشتری برخوردار است و در صورتی که در فرآیند مطالعات ، اکوسیستم تالابی به درستی شناسایی و عوامل موثر آن در نیاز آبی اعمال گردد ، نتایج حاصل از آن تضمین کننده حفظ پایداری کل اکوسیستم تالابی خواهد بود. در مقایسه در رهیافت هیدرولوژیک نیاز آبی تعیین شده فقط جهت حفظ شرایط هیدرولوژیک تالاب کاربرد خواهد داشت و حفظ اکوسیستم با فرض ارتباط با هیدرولوژی تامین خواهد شد .
رویکرد اکولوژیک یک نگرش یا یک جهت گیری تخصصی در تعیین نیاز آبی تالابهاست و یکی از معایب رهیافت اکولوژیکی ، کمبود اطلاعات مربوط به ارتباط شاخص های اکولوژیک با شرایط هیدرولوژیک و همچنین آمارهای پایه زیست محیطی است که در این صورت گاهی نیاز به انجام مطالعات تکمیلی خواهد بود و یا در صورت امکان نسبت به ساده سازی فرایند اقدام نمود.
مبنای اولیه محاسبه نیاز آبی در تالاب حله ، حفاظت از تنوع زیستی تالاب است . این امر مستلزم ایجاد یک شناخت کامل از وضعیت اکولوؤی تالاب است . اکوسیستم تالاب متشکل از عوامل فیزیکوشیمیایی ، عوامل بیولوژیک و روابط اکولوژی مابین سایر عوامل موثر است .
بدیهی است که تالابها پیچیدگی های اکولوژیک فراوانی دارند و شناخت کلیه روابط بین اجزاء اکوسیستم های تالابی و حتی شناخت کلیه اجزاء تنوع زیستی و خصوصیات فیزیکو شیمیایی تالاب کار پیچیده ای است که علاوه بر زمان زیاد نیازمند هزینه های قابل توجهی نیز خواهد بود . به همین دلیل برای هر چه کاربردی تر شدن محاسبه نیاز آبی تالابها با رویکرد جامع و فراگیر باید نسبت به ساده سازی مطالعات پایه اقدام کرد .
تاریخچه ایجاد منطقه حفاظت شده حله به زمان تشکیل تالاب حله که زمینه ایجاد این منطقه را فراهم آورده است پیوند می خورد. تا قبل از سال 1342 بجز چند آبراه کوچک هیچگونه اراضی آبگیر در محل فعلی تشکیل این تالاب بر روی نقشه های توپوگرافی مشاهده نمی شد. بنا بر اظهارات اهالی ساکن در روستاهای مجاور منطقه از سال 1342 بعلت انحراف رودخانه  حله و دو شاخه شدن در شرق روستای کره بند شاخه جنوبی تشکیل گردیده و این شاخه قبل از رسیدن به دریا در زمین¬های زراعی و شوره زارهای مجاور پخش شده و موجب تشکیل تالاب و رویش گیاهان تالابی شده است.
این منطقه در سال 1355 طبق مصوبه شماره 74 مورخ 6/5/1355 شورایعالی حفاظت محیط زیست به عنوان منطقه حفاظت شده با محدوده زیر مورد تصویب و تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط زیست بوشهر قرار گرفت.
رودخانه حله از اتصال رودخانه‌های شاپور و دالکی در 10 کیلومتری شمال غرب برازجان بوجود می‌آید. جهت جریان آن امتداد از شرق به غرب به طول حدود 40 کیلومتر و سپس به سمت جنوب غرب متمایل شده و پس از 20 کیلومتر به خلیج‌فارس می‌پیوندد. در سال¬های اخیر بر روی سرشاخه-های رودخانه سدهایی احداث شده که با توجه به محاسبات انجام شده تاثیر سدها مشخص گردید و به منظور جلوگیری از خشک شدن تالاب باید آب سدها به صورت تنظیمی آزاد گردد و همچنین در مواقع سیلابی، آب رودخانه به سمت تالاب منحرف شده تا برای فصول کم¬آبی با مشکل روبرو نشود.
رودخانه‌های مذکور که از شریان‌های حیاتی‌بخشی از حوزه آبخیز استان بوشهر می‌باشد پس از طی مسافت‌های طولانی در حوزه آبخیز با وسعت 21131 کیلومترمربع در محل درودگاه به هم متصل و شکل گیری رودخانه حله را سبب می‌گردند. آبراهه اصلی شکل گرفته از پیوستن دو رودخانه در اراضی نسبتاً هموار به صورت مارپیچ و از ضلع غربی تالاب حله به خلیج فارس تخلیه می‌گردد. از این آبراهه در نزدیکی آبادی کره بند (بین قراء زردکی و کره بند) یک شاخه فرعی شاخه منشعب و آورده‌های شاخه منشعب شده تالاب حله را تشکیل داده و آبگیری آن را در فصول مختلف عهده دار می‌باشد. با اینکه سیمای کنونی تالاب مذکور از محیط‌های آبی بسیار جوان بوده و شکل گیری آن را به اوایل دهه 40 منتسب می‌نمایند.
اما خصوصیات بارز اکولوژیکی حادث شده در وضعیت فعلی، این امکان را به یکی از زیستگاه‌های بارز در حوزه خلیج فارس تبدیل نموده است. به طوری که جاذبه‌های طبیعی آن با در برداشتن نیزارهای وسیع، آبراهه‌های نسبتاً ‌عمیق و بستر مناسب تغذیه همه ساله تعداد کثیری از پرندگان آبزی و کنار آبزی را به خود جذب و امکان زمستان گذرانی موفق را برای آنها فراهم می‌نماید. جاذبه‌های زیستگاهی در محدوده این تالاب به حدی است که نواحی جزر و مدی آن را به یکی از مکان‌های بسیار مهم زمستان گذرانی پرندگان بدل نموده است. شرایط مطلوب زیستگاهی در این تالاب که مرهون آوردهای کانال انحرافی از حله می‌باشد که حساسیت این کانال را در تأمین آب تالاب به نحو بارز نمایان ساخته و آن را اهمیت بخشیده است.
در شرایط فعلی با توجه به شرایط هیدرولیکی و رسوب گرفتگی مسیر رودخانه دالکی در انتهای مسیر خود و همچنین شاخه منتهی به تالاب حله امکان تغذیه مناسب تالاب مقدور نبوده و رودخانه قادر به انتقال جریان های سیلابی به تالاب نمی باشد و در اصل آب کمی به تالاب می رسد.
برای تعیین حقابه تالاب حله توجه جامع به حوضه آبریز و هر دو شاخه دالکی، شاپور و رودخانه حله ضروری میباشد. بمنظور محاسبه نیاز زیست محیطی رودخانه حله تا محل تالاب حله از آمار ثبت شده ایستگاه هیدرومتری کلل که پس از اتصال رودخانه‌های دالکی و شاپور احداث شده است، استفاده به عمل آمده است. براساس آخرین دستورالعمل وزارت نیرو و روش مونتانا برای محاسبه حقابه‌های رودخانه حله در ماههای فروردین تا شهریور 30 درصد میانگین دراز مدت جریان رودخانه و برای ماههای مهر تا اسفند نیز 10 درصد میانگین دراز مدت جریان در ایستگاه کلل به عنوان حقابه رودخانه مد نظر قرار گرفته و این نیازها ارائه گردیده است. از طرف دیگر همانطوری که در مجوز تخصیص آب رودخانه حله اشاره شده است بر مبنای استعلام انجام شده از سازمان حفاظت از محیط زیست و جلسه مورخ 14/2/88 ، تامین نیاز زیست محیطی تالاب حله منوط به تامین نیاز زیست محیطی ایستگاه کلل بوده و در نتیجه حجم آب مورد نیاز جهت حفظ نیاز زیست محیطی تالاب برابر 40 درصد این مقدار، معادل 55 میلیون متر مکعب خواهد بود .
لازم به توضیح است که برای تامین آب مطمئن تالاب حله بررسی های میدانی نشان داده است که علاوه بر احداث سد دالکی ، ضمن اصلاح بند بصری برای کنترل جریانهای تنظیمی و انتقالی به تالاب ، بایستی کانال آب بر تالاب حله نیز بطور مناسبی لایروبی گردد تا این کانال ظرفیت مناسب برای انتقال آب را داشته باشد.
.با توجه به محاسبات انجام شده ملاحظه می گردد که با توزیع ماهانه مورد نظر بطور متوسط سالانه 4.18 متر مکعب درثانیه و یا سالانه حدود 132 میلیون متر مکعب بایستی در مدل سیستمی حوضه آبریز حقابه های زیست محیطی رودخانه حله کنترل و تامین گردد.از این میزان 55 میلیون مترمکعب حقابه زیست محیطی تالاب و 77 میلیون مترمکعب حقابه زیست محیطی رودخانه حله ازمحل ایستگاه پل کلل تا بند بصری و همچنین شاخه شمالی رودخانه حله ازمحل بندبصری تا دریا میباشد.
با توجه به محاسبات فوق نیاز آبی سالانه تالاب حله برابر است با 230.4 میلیون مترمکعب که با توجه به آبدهی بلند مدت روودخانه حله در محل ایستگاه کلل که برابر با 617.83 میلیون مترمکعب می¬باشد حدود 37 درصد از آبدهی رودخانه حله در محل ایستگاه کلل نیاز می¬باشد ولی با توجه به خشکسالی¬های اخیر و همچنین احداث سدهایی بر روی سرشاخه¬های رودخانه حله آورد رودخانه در سال¬های اخیر بسیار کاهش یافته مثلا در دوره 10 ساله 1381 تا 1391 آورد رودخانه حله طبق آمار ارائه شده در بخش هیدرولوژی که ماخذ آن شرکت مدیریت منابع آب کشور می¬باشد برابر است با 381.51 میلیون مترمکعب و در دوره 5 ساله اخیر برابر است با 127.03 میلیون مترمکعب که حدود 55 درصد از نیاز آبی تالاب حله را تامین می¬کند (البته چنانچه کل آب رودخانه به تالاب حله منتقل شود که با توجه به وجود باغات و اراضی زراعی موجود در منطقه غیرممکن می¬باشد) لذا به منظور حفظ تالاب حله و گیاهان آن در جهت منظرسازی و مهم¬تر از آن جلوگیری از تبدیل تالاب به منطقه برداشت ریزگردها و خاک و غبار باید راهکاری برای زنده ماندن آن اندیشیده شود مانند رهاسازی آب سدها در فصولی که فصل زراعی نیست و همچنین هدایت سیلاب¬ها به سمت تالاب در فصول غیر زراعی  و همچنین طرح کشاورزی پایدار و اصلاح روشهای آبیاری که از تعهدات شرکت آب منطقه ای استان بوشهر و وزارت نیرو می باشد.